Cmentarz Prawosławny w Warszawie na Woli: Kompendium wiedzy

Cmentarz Prawosławny na Woli w Warszawie, położony niemal w sercu stolicy Polski, jest nie tylko miejscem spoczynku wielu pokoleń, ale także ważnym zabytkiem kulturowym i historycznym. Założony w XIX wieku, przetrwał burzliwe okresy w historii Polski, będąc świadkiem zarówno narodowych tragedii, jak i osobistych dramatów. Jego alejki i grobowce opowiadają historie ludzi, którzy na przestrzeni lat przyczynili się do kształtowania historii miasta, kraju, a nawet świata.

W niniejszym artykule pragniemy przybliżyć Cmentarz Prawosławny na Woli, oferując szerokie spojrzenie na jego historię, architekturę, znaczenie kulturowe oraz ciekawostki, które czynią go wyjątkowym. Zajmiemy się nie tylko jego początkami i rozwojem, ale także aktualnymi wydarzeniami i działaniami konserwatorskimi, które mają na celu zachowanie jego dziedzictwa dla przyszłych pokoleń.

Ponadto, artykuł rzuci światło na życie i osiągnięcia sławnych osób, które znalazły swój wieczny spoczynek na tym cmentarzu, wzbogacając narrację o ludzki wymiar i osobiste historie, które są nierozerwalnie związane z tym miejscem. Architektura cmentarza, z jej charakterystycznymi nagrobkami, kaplicami i pomnikami, stanowi nie tylko odzwierciedlenie estetyki i tradycji prawosławnej, ale także świadectwo zmieniających się gustów i trendów w sztuce sepulkralnej.

Wspólnie odkryjemy zatem zakamarki Cmentarza Prawosławnego na Woli, doceniając jego znaczenie jako miejsca pamięci, kultury i historii, które do dziś pozostaje ważnym elementem mozaiki kulturowej Warszawy i które było świadkiem wielu ważnych uroczystości pogrzebowych religii Prawosławnej.

Czego się dowiesz w tym artykule?

Historia Cmentarza Prawosławnego na Woli

Do końca lat 20. XIX wieku, społeczność prawosławna w Warszawie, ze względu na swoją ograniczoną liczebność, nie miała własnego cmentarza konfesyjnego. Miejscem pochówku dla wyznawców prawosławia były specjalnie wydzielone sektory na cmentarzach ewangelicko-augsburskim i ewangelicko-reformowanym (wcześniej przy ulicy Leszno), a także na Powązkach. Kwestia utworzenia wydzielonego cmentarza prawosławnego została podniesiona w 1834 roku, w czasie, gdy działania rusyfikacyjne po nieudanym powstaniu listopadowym znacznie zwiększyły liczbę prawosławnych mieszkańców miasta. W tym roku, na podstawie dekretu carskiego, zlikwidowano katolicką parafię św. Wawrzyńca, a jej kościół przekształcono w cerkiew Włodzimierskiej Ikony Matki Bożej, wokół której miano założyć cmentarz prawosławny. Teren ten obejmował również obszar reduty nr 56 oraz działkę zakupioną od rodziny Poraj-Biernackich, a wybór lokalizacji miał głębokie znaczenie polityczne, odnosząc się do walk o Warszawę podczas powstania listopadowego i święta Włodzimierskiej Ikony Matki Bożej, obchodzonego w dniu zdobycia miasta. Projekt cmentarza sfinansowano z konfiskowanych przez władze carskie 45 tys. złotych przeznaczonych pierwotnie na pomnik księcia Józefa Poniatowskiego. Nad organizacją prac czuwał inżynier F. I. Golikow, który odpowiadał za projektowanie alejek, nasadzenia drzew i podział na kwatery.

Według Piotra Paszkiewicza i Michała Sandowicza, pierwszymi pochówkami byli żołnierze rosyjscy, którzy zginęli podczas szturmu na redutę wolską i zostali pochowani tamże zaraz po zakończeniu walk, co miało symbolizować rosyjską dominację. Pierwsze cywilne nagrobki pojawiły się w 1836 roku, a teren został oficjalnie poświęcony w 1839. Uroczyste otwarcie cmentarza nastąpiło w 1841 roku, z ceremonią poświęcenia cerkwi. W tym samym roku, cmentarzem zajął się ks. Andrzej Kuszewicz. Pomimo znacznej odległości cmentarza od granic miasta, co skłaniało niektóre rodziny prawosławne do dalszego korzystania z cmentarza ewangelickiego, w 1842 roku carski dekret zakazał takich praktyk. W tym samym roku naprzeciwko głównej bramy cmentarnej wzniesiono dom dla pracowników i opiekuna duchownego cmentarza.

Cmentarz podzielono na cztery sekcje, zależnie od statusu społecznego zmarłych. W części południowo-zachodniej, najbliżej cerkwi, przeznaczono miejsca dla duchownych, oficerów, wyższych urzędników i osób odznaczonych Orderem św. Jerzego. Pozostałe sekcje były przeznaczone dla kupców, niższych rangą oficerów i urzędników, mieszczan i żołnierzy, a także dla najuboższych. Najmniej prestiżową część stanowiła sekcja północna, najbardziej oddalona od cerkwi.

Już około roku 1850 stało się jasne, że pierwotnie wyznaczony obszar cmentarza był zbyt mały, by sprostać rosnącym potrzebom. W październiku 1855, Rada Administracyjna Królestwa podjęła decyzję o wywłaszczeniu działek sąsiadujących z cmentarzem, co pozwoliło na rozszerzenie jego terenu do 18 hektarów. Całość była otoczona wałem i fosą. Dzięki temu, cmentarz zyskał nową, piątą kwaterę. Początkowo, stare i nowe części cmentarza dzieliła fosa z przejściem, ale jeszcze przed nadejściem XX wieku obie części zostały zintegrowane. W pełni rozbudowany cmentarz, wraz z wałem obronnym, został uwzględniony na mapie Warszawy przed rokiem 1862.

Staroobrzędowe nagrobki Prawosławne – źródło: Wikipedia

Cmentarz Prawosławny na Woli w XX wieku

W 1903 roku, Hieronim, arcybiskup warszawski Kościoła Prawosławnego, nabył teren od wschodniej strony cmentarza z zamiarem zbudowania dodatkowej świątyni cmentarnej, która miałaby służyć jako wsparcie dla parafialnej cerkwi Włodzimierskiej Ikony Matki Bożej. Inicjatywa ta miała również na celu upamiętnienie zmarłego syna hierarchy. W 1905 roku, budynek świątyni św. Jana Klimaka, zaprojektowany przez Władimira Pokrowskiego w stylu rusko-bizantyjskim, został poświęcony przez samego fundatora. Arcybiskup Hieronim pragnął, aby do cerkwi przyległa kwatera wschodnia została zarezerwowana dla pochówków członków jego rodziny. Jednakże, zarządzający cmentarzem nie zastosowali się do tej prośby; obecnie to miejsce jest głównie miejscem spoczynku duchownych prawosławnych, w tym metropolitów warszawskich i całej Polski. Po nabyciu wspomnianego terenu, powierzchnia cmentarza wzrosła do 19 hektarów.

W 1915 roku, całe duchowieństwo prawosławne stolicy, z arcybiskupem Mikołajem na czele, opuściło Warszawę, udając się na emigrację i zabierając ze sobą ważne dokumenty dotyczące zarządzania cmentarzem. Dokumenty te zaginęły na terenie Rosji i nie udało się ich odzyskać. Do roku 1919, cmentarz nie miał żadnej opieki, co doprowadziło do jego stopniowej dewastacji. Ks. Jan Kowalenko, który przybył w tym właśnie roku, zaczął odprawiać nabożeństwa w cerkwi św. Jana Klimaka i opisywał stan cmentarza jako alarmujący. O zniszczeniach nagrobków informowano także w lokalnej prasie warszawskiej.

Od 1919 roku kościół św. Wawrzyńca powrócił pod opiekę parafii katolickiej. W związku z tym, w 1921 roku, między kościołem a sąsiadującym cmentarzem prawosławnym postawiono ogrodzenie, a w 1932 roku władze miasta zezwoliły na ekshumację 50 grobów znajdujących się w bezpośrednim sąsiedztwie kościoła. Szczątki oraz nagrobki przeniesiono na cmentarz prawosławny. Te ekshumowane groby, pierwotnie położone w najbardziej prestiżowej części cmentarza, po przeniesieniu zakłóciły dotychczasowy układ przestrzenny, umieszczając dziewiętnastowieczne nagrobki wśród tych z XX wieku, które reprezentowały zupełnie inny styl. Wśród przeniesionych znajdował się nagrobek rosyjskiego generała i p.o. prezydenta Warszawy, Sokratesa Starynkiewicza. Tego samego roku, z inicjatywy ks. Kowalenki, teren cmentarza otoczono betonowo-żeliwnym ogrodzeniem zaprojektowanym przez inż. Anatola Kowalenkę, z finansowym wsparciem Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Projekt ten, według Piotra Paszkiewicza i Michała Sandowicza, trwał kilkanaście lat i zakończył się dopiero po II wojnie światowej. Groby, które nie zostały przeniesione z terenu parafii katolickiej, nie przetrwały okresu dwudziestolecia międzywojennego.

W latach 30. XX wieku pojawiały się projekty likwidacji cmentarza lub jego przeniesienia do innej części miasta, co było związane z planami Towarzystwa Przyjaciół Woli stworzenia w tym miejscu Parku Wolności im. gen. Sowińskiego. Towarzystwo sprzeciwiało się budowie nowych cmentarzy w dzielnicy, powołując się na regulacje urbanistyczne Warszawy przewidujące tworzenie terenów zielonych. W debacie publicznej pojawiały się głosy zarówno za likwidacją cmentarza, jako symbolu rusyfikacji, jak i za zachowaniem go w obecnym stanie.

W czasie II wojny światowej cmentarz prawosławny nie ucierpiał w wyniku bombardowań, mimo iż znajdował się na nim punkt opatrunkowy. Jednakże stał się miejscem masowych egzekucji podczas rzezi Woli. Na terenie cmentarza dokonano rozstrzelania 60 mieszkańców okolic ulicy Wolskiej oraz zamordowano ponad setkę dzieci z sierocińca przy parafii św. Jana Klimaka, a także personel przytułku i kapłanów pracujących w cerkwi wraz z ich rodzinami.

Północna część Cmentarza Prawosławnego – źródło: Wikipedia

Wolski Cmentarz Prawosławny po wojnie aż do dziś

Po zakończeniu II wojny światowej cmentarz, który przez lata konfliktu pozostawał bez opieki, znacząco ucierpiał, stając się obiektem wielu aktów wandalizmu oraz kradzieży nagrobków. W początkach lat sześćdziesiątych XX wieku, w celu pozyskania środków na renowację uszkodzonej cerkwi św. Jana Klimaka, władze cmentarza zdecydowały, w porozumieniu z konserwatorem stolicy, przekształcić około 200 nagrobków na surowiec budowlany. W tym samym czasie dokonano reorganizacji układu alejek cmentarnych, wprowadzając nowe ścieżki boczne, co wiązało się z kolejną serią przeniesień zabytkowych monumentów. W 1965 roku cmentarz został wpisany do rejestru zabytków. W 1971 roku, w związku z przebudową ulicy Wolskiej, konieczne było zmniejszenie obszaru cmentarza od strony południowej i przeniesienie części nagrobków.

W 1973 roku, ks. Anatol Szydłowski, nowy proboszcz parafii św. Jana Klimaka, zainicjował prace konserwatorskie oraz porządkowe na cmentarzu. W tym okresie kaplica grobowa rodziny Mieszczerskich, znajdująca się w północnej części cmentarza, została przekształcona w główną kaplicę cmentarną.

Od 1977 roku, z powodów finansowych, cmentarz zaczął przyjmować również pochówki katolickie, głównie w jego północnej części. Na terenie cmentarza znajduje się również kwatera staroobrzędowców. Wcześniej, na zachodnim skraju nekropolii, wyznaczono miejsce na groby trzynastu budowniczych Pałacu Kultury i Nauki, jak również czerwonoarmistów i innych obywateli radzieckich, którzy zmarli w Warszawie.

W 1988 roku, w związku z obchodami tysiąclecia chrztu Rusi, na cmentarzu postawiono nową dzwonnicę według projektu Michała i Wiktora Sandowiczów, w pobliżu cerkwi św. Jana Klimaka. Starszą, drewnianą dzwonnicę przeniesiono w okolice kaplicy Mieszczerskich.

W 2005 roku, podczas silnej wichury, padające drzewa i gałęzie spowodowały uszkodzenia wielu nagrobków, które później zostały odrestaurowane przez Biuro Stołecznego Konserwatora Zabytków.

Zagubienie lub zniszczenie archiwów cmentarnych z okresu carskiej Rosji i II Rzeczypospolitej uniemożliwia ustalenie dokładnej liczby osób pochowanych na cmentarzu. Problemy te są pogłębione przez zły stan wielu grobów, na których zatarły się dane zmarłych. Zmienił się także charakter drzewostanu; większość obecnych drzew to samosiejki, rosnące bez kontroli, a oryginalne klomby, które zdobiły aleje w XIX wieku, już nie istnieją.

W 2012 roku łączna powierzchnia cmentarza wynosiła 13,3 hektara, a na jego terenie znajdowało się 101 kwater, z których każda dzieliła się na rzędy po 40 pomników.

Architektura Cmentarza Prawosławnego w Warszawie

Początkowo, Cmentarz Prawosławny na Woli miał głównie rosyjski charakter, ale po I wojnie światowej stał się miejscem pochówku dla wielu narodowości, w tym Rosjan, Polaków, Ukraińców, Tatarów, Romów, a także osób z Rumunii, Grecji, Armenii i Gruzji, przy czym groby ostatnich dwóch grup są zlokalizowane głównie w północnej części cmentarza. Do lat 60. XX wieku większość nagrobków miała inskrypcje w cyrylicy, ale później zaczęto stosować również alfabet łaciński. Zmiana w układzie cmentarza nastąpiła po przeniesieniu 50 nagrobków, które zostały rozlokowane wśród nowszych grobów.

Od 1985 roku cmentarz został wpisany do wojewódzkiej ewidencji zabytków, a cerkiew św. Jana Klimaka dołączyła do niej w 2003 roku. Cały kompleks, w tym cmentarz, cerkiew oraz kościół św. Wawrzyńca, jest zarejestrowany jako zabytek pod nazwą „zespół Reduty Wolskiej”. Cmentarz, wraz z otaczającymi go fortyfikacjami, jest również od 2012 roku w gminnej ewidencji zabytków Warszawy pod historyczną i współczesną nazwą „Zespół Reduty Wolskiej”. W ewidencji znajdują się również osobne wpisy dotyczące cerkwi, kościoła i budynku parafialnego.

Groby i pomniki Cmentarza Prawosławnego na Woli

Na terenie Cmentarza Prawosławnego na Woli znajduje się wiele cennych artystycznie nagrobków, za których powstanie odpowiadają renomowani rzeźbiarze i architekci z warszawskich pracowni, takich jak Stanisław Noakowski, Andrzej Pruszyński, Henryk Żydok, Bolesław Syrewicz, czy Borys von Zinserling. Monumenty z XIX wieku można klasyfikować na te odwołujące się do tradycji rosyjskiej architektury prawosławnej oraz te inspirowane innymi nurtami architektonicznymi, przy czym niektóre z nich łączą elementy obu tych kierunków. W budowie grobowców stosuje się materiały takie jak kamień czy żeliwo.

Nagrobki z drugiej połowy XX wieku generalnie nie wyróżniają się unikalną wartością artystyczną, z wyjątkiem grobu prawosławnego teologa, ks. Jerzego Klingera, który zaprojektował Jerzy Nowosielski. Nagrobek ten przedstawia malowaną wnękę z wizerunkiem Matki Bożej, inspirowaną ikoną typu „Znak”, otoczoną postaciami świętych.

Dodatkowo, na cmentarzu umieszczono dwa pomniki upamiętniające żołnierzy Ukraińskiej Republiki Ludowej, umiejscowione blisko ich grobów. Obie konstrukcje, w formie krzyży, zdobi złoty tryzub i dwujęzyczny napis pamiątkowy. Przy głównej bramie cmentarnej znajduje się kamień pamiątkowy, który upamiętnia spalenie 500 ciał ofiar zbrodni w Woli 5 sierpnia 1944 roku. W centralnej części nekropolii w 2009 roku odsłonięto monument poświęcony ofiarom wielkiego głodu na Ukrainie, dzieło Giennadija Jerszowa. Na Cmentarzu znajduje się także pomnik poświęcony Ofiarom Wielkiego Głodu na Ukrainie.

Pomnik ofiar Wielkiego Głodu na Ukrainie – źródło: Wikipedia

Znane osoby pochowane na Cmentarzu Prawosławnym w Warszawie

Oto lista kilku znanych nazwisk osób, które spoczęły na Cmentarzu Prawosławnym na Woli:

Czesław Kiszczak, generał, polityk, premier i wicepremier PRL
Maria Kiszczak, polska ekonomistka i nauczycielka akademicka, autorka bajek, przypowieści, powieści beletrystycznych i wierszy, żona generała broni Czesława Kiszczaka
Aleksander Gudzowaty, przedsiębiorca, prezes Bartimpexu
Jewgienij Pietrowicz Rożnow, generał-major Imperium Rosyjskiego, gubernator płocki i warszawski, senator
Dmitrij Sokolcow, twórca Instytutu Radiotechniki w Warszawie
Sokrates Starynkiewicz, p.o. obowiązki prezydenta Warszawy
metropolita Dionizy (Waledyński)
metropolita Tymoteusz (Szretter)
metropolita Stefan (Rudyk)
metropolita Bazyli (Doroszkiewicz)

Cmentarz Prawosławny na Woli – ciekawostki

Cmentarz Prawosławny na Woli w Warszawie, będący jednym z ważniejszych miejsc prawosławnej pamięci w Polsce, kryje w sobie wiele fascynujących historii i ciekawostek, które czynią go miejscem nie tylko sakralnym, ale i kulturowo istotnym. Oto kilka z nich:

Cmentarz Prawosławny na Woli w Warszawie to jedna z najstarszych nekropolii w Stolicy
Pomniki i dziedzictwo artystyczne: Wśród nagrobków można znaleźć dzieła wybitnych rzeźbiarzy i architektów, co czyni cmentarz również miejscem o wysokich wartościach artystycznych.
Zmiany w prawie pochówków: Ciekawostką jest, że od 1977 roku, z przyczyn finansowych, cmentarz zaczął akceptować pochówki katolików, co jeszcze bardziej podkreśla jego otwartość i uniwersalizm.
Jednym z najokazalszych grobowców na Cmentarzu Prawosławnym w Warszawie jest mauzoleum należące do rodziny zamożnego Mikołaja Akimowicza Szelechowa (1868-1930). Szelechow, pochodzący z Rosji kupiec, który osiedlił się w Warszawie, wspólnie z bratem prowadził przedsiębiorstwo handlowe specjalizujące się w sprzedaży ryb i kawioru. Jego nazwisko było szeroko rozpoznawalne w stolicy. Dziś praktycznie nikt nie kojarzy tego nazwiska.
Na cmentarzu Prawosławnym są pochowani budowniczowie Pałacu Kultury i Nauki