Cmentarz Bródnowski: historia i informacje o cmentarzu Bródzieńskim

Cmentarz Bródnowski, nazywany również Cmentarzem na Bródnie lub Cmentarzem Bródzieńskim, to jedna z największych i najważniejszych nekropolii Warszawy, a zarazem jedno z najbardziej charakterystycznych miejsc pamięci na mapie stolicy. Jego rozległa powierzchnia, sięgająca ponad 140 hektarów, czyni go nie tylko jednym z największych cmentarzy w Polsce, ale również wyjątkowym pod względem historii, architektury oraz symboliki religijnej i społecznej.

Czego się dowiesz w tym artykule?

Założony pod koniec XIX wieku jako cmentarz rzymskokatolicki dla najuboższych mieszkańców Warszawy, Cmentarz Bródnowski z czasem zyskał status powszechnie dostępnego miejsca pochówku – bez względu na status społeczny, wyznanie czy pochodzenie. Przez dziesięciolecia był świadkiem historii miasta, jego przemian społecznych, politycznych i kulturowych. To tutaj znajdują się groby znanych postaci życia publicznego, artystów, duchownych, powstańców i ludzi, którzy tworzyli codzienność Warszawy.

Cmentarz Brodnowski — Cmentarz Bródnowski jesienią (źródło: Wikipedia)

W artykule przedstawimy historię i rozwój Cmentarza na Bródnie, jego rolę jako miejsca pamięci narodowej, architekturę i charakterystykę przestrzenną, a także znane osoby, które zostały tam pochowane. Zajrzymy również do współczesnych wyzwań, jakie stoją przed tą rozległą nekropolią, oraz przedstawimy przydatne informacje dla odwiedzających, w tym dane kontaktowe, wskazówki dojazdu i lokalizację Cmentarza Bródzieńskiego na mapie Google.

Historia Cmentarza na Bródnie

Cmentarz Bródnowski, znany także jako Cmentarz na Bródnie lub Cmentarz Bródzieński, jest jedną z największych i najstarszych warszawskich nekropolii. Jego historia sięga końca XIX wieku, kiedy to dynamiczny rozwój Warszawy – szczególnie po stronie prawobrzeżnej – spowodował szybkie przepełnienie istniejących cmentarzy. Miasto pilnie potrzebowało nowego miejsca pochówku, zwłaszcza dla najuboższych mieszkańców, którzy nie mogli pozwolić sobie na drogie groby na Starych Powązkach czy Cmentarzu Ewangelickim.

Decyzja o utworzeniu nowej nekropolii zapadła w 1883 roku z inicjatywy ówczesnego prezydenta miasta – generała lejtnanta Sokratesa Starynkiewicza. Od Szpitala św. Ducha wykupiono wówczas 65 hektarów ziemi położonej na terenie wsi Bródno – były to piaszczyste, częściowo zalesione wydmy, znane wówczas jako Łyse Góry. Teren ten, oddalony od ścisłego centrum miasta, był idealny pod względem powierzchni i odizolowania od zabudowań mieszkalnych, co miało znaczenie sanitarno-epidemiologiczne.

Grob Romana Dmowskiego na Cmentarzu Brodnowskim (źródło: Wikipedia)

Po przeprowadzeniu intensywnych prac porządkowych, niwelacyjnych i przygotowawczych, 20 listopada 1884 roku arcybiskup warszawski Wincenty Teofil Popiel dokonał uroczystego poświęcenia nekropolii, nadając jej nazwę Warszawski Rzymskokatolicki Cmentarz Grzebalny im. Św. Wincentego à Paulo. Już następnego dnia odbył się pierwszy pochówek – rocznej dziewczynki Marii Skibniewskiej. Od tego momentu Cmentarz Bródzieński rozpoczął swoją działalność jako główna nekropolia dla mieszkańców Pragi i Targówka.

Na pamiątkę poświęcenia terenu, przy głównym wejściu ustawiono żeliwny monument z czterometrowym krzyżem i łacińskim napisem “Aleksandro tertio regnante”, nawiązującym do panowania cara Aleksandra III. Po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku, napis usunięto, a w tym symbolicznym miejscu w 1938 roku pochowano kardynała Aleksandra Kakowskiego – metropolitę warszawskiego, który wielokrotnie zabiegał o godność i wsparcie dla najuboższych mieszkańców stolicy.

Początkowo nekropolia przeznaczona była niemal wyłącznie dla osób biednych i bezdomnych, których pochówki finansowało miasto. Mieszkańcom lewobrzeżnej Warszawy udostępniono cmentarz 13 stycznia 1885 roku. Ze względu na niskie opłaty i brak możliwości wznoszenia trwałych nagrobków w pierwszych latach funkcjonowania (pochówki odbywały się w grobach ziemnych na okres 15 lat), Cmentarz Bródnowski szybko zyskał miano „cmentarza dla ubogich”. W opozycji pozostawały wtedy elitarne Stare Powązki, na których chowano osoby z wyższych sfer.

Już w 1885 roku, czyli w pierwszym pełnym roku działalności, na terenie Cmentarza na Bródnie pochowano ponad 2000 osób. W 1888 roku przy głównej bramie powstał drewniany kościół św. Wincentego à Paulo, do którego budowy wykorzystano drewno z rusztowań używanych przy remoncie Kolumny Zygmunta. Świątynia ta przez wiele dekad służyła odprawianiu mszy pogrzebowych i była ważnym punktem orientacyjnym dla odwiedzających.

W 1892 roku, w związku z wybuchem epidemii cholery, na terenie cmentarza wyznaczono specjalne kwatery dla tzw. „zapowietrzonych” – ofiar choroby zakaźnej. W tym samym okresie rozpoczęto pochówki ofiar rewolucji 1905 roku oraz powstańców i bojowników o niepodległość Polski. Rola Cmentarza Bródzieńskiego jako nekropolii dla wszystkich warstw społecznych zaczęła systematycznie rosnąć, a w okresie międzywojennym, mimo wcześniejszej opinii o cmentarzu dla ubogich, spoczęły tu także wybitne postaci życia publicznego, nauki i Kościoła.

W 1916 roku obszar cmentarza powiększono o 30 hektarów z majątku Bródno należącego do Szpitala św. Ducha. Kolejna rozbudowa nastąpiła w 1921 roku – teren nekropolii poszerzono o 16 hektarów przejętych od Wojska Polskiego. Ostatnie powiększenie miało miejsce w 1934 roku, po którym Cmentarz Bródnowski osiągnął swoją docelową powierzchnię – ponad 114 hektarów. Dodatkowo wydzielono specjalne kwatery dla bezwyznaniowców i osób różnych wyznań, czyniąc cmentarz miejscem otwartym i ponadreligijnym.

W latach 20. XX wieku rozpoczęto budowę solidnego, ceglanego muru wokół nekropolii. W 1927 roku ukończono całość ogrodzenia – jego długość wynosiła niemal 5 kilometrów. Do dziś w murze znajduje się osiem bram, przez które codziennie wchodzą rodziny odwiedzające groby swoich Bliskich.

Ekshumacje i poszukiwania ofiar terroru komunistycznego na Cmentarzu Bródnowskim

Ważnym i bolesnym rozdziałem historii Cmentarza Bródnowskiego są działania prowadzone przez Instytut Pamięci Narodowej w ramach projektu badawczego „Poszukiwania nieznanych miejsc pochówku ofiar terroru komunistycznego z lat 1944–1956”. W latach 2015–2017, we współpracy z Radą Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa, Ministerstwem Sprawiedliwości oraz władzami m.st. Warszawy, rozpoczęto szeroko zakrojone ekshumacje, których celem było odnalezienie szczątków osób zamordowanych przez komunistyczny aparat represji.

Prace badawcze prowadzone były pod kierownictwem prof. Krzysztofa Szwagrzyka i objęły wybrane kwatery Cmentarza na Bródnie, w tym okolice dawnego zaplecza sanitarnego, gdzie – jak się przypuszczało – mogły zostać potajemnie pochowane ofiary egzekucji. Już podczas pierwszego etapu prac w lipcu 2015 roku odnaleziono szczątki sześciu osób. W kolejnej turze ekshumacji, przeprowadzonej w kwietniu 2017 roku, odkryto osiem kolejnych szkieletów.

Do kwietnia 2017 roku udało się zidentyfikować szczątki porucznika Zygmunta Kęski – żołnierza niezłomnego, zamordowanego w wyniku politycznych represji. Te odkrycia potwierdzają, że Cmentarz Bródzieński był nie tylko miejscem oficjalnych pochówków, ale również strefą ukrytych, bezimiennych mogił ofiar komunistycznego terroru. Wspomniane działania IPN stanowią istotny krok w kierunku przywracania pamięci o zapomnianych bohaterach polskiej historii.

Rozwój i funkcjonowanie Cmentarza Bródnowskiego

Na przestrzeni lat Cmentarz Bródnowski przeszedł ogromne zmiany, zarówno pod względem powierzchni, jak i organizacji przestrzennej. Początkowo miejsce to pełniło funkcję skromnej nekropolii dla ubogich mieszkańców Warszawy, lecz z czasem zaczęło przybierać charakter rozległego i starannie zaplanowanego kompleksu cmentarnego. Poszerzenia terenu w latach 1916, 1921 i 1934 pozwoliły na uformowanie współczesnych granic nekropolii, która dziś liczy ponad 114 hektarów i obejmuje ponad 960 kwater. Szacuje się, że pochowano tu ponad 1,2 miliona osób.

Istotnym elementem porządku przestrzennego Cmentarza na Bródnie jest sieć szerokich, symetrycznie rozplanowanych alei, które ułatwiają orientację i organizację pochówków. Najważniejszą z nich jest Aleja Główna – prowadząca od bramy I (przy ul. św. Wincentego) do bramy V, zlokalizowanej w północnej części nekropolii. Aleja ta ma aż 1250 metrów długości i 9 metrów szerokości. Po obu jej stronach znajdują się chodniki, a do lat 70. XX wieku była wyłożona brukiem – później pokryto ją nawierzchnią asfaltową.

Wzdłuż Alei Głównej zlokalizowano najważniejsze obiekty sakralne i symboliczne, m.in. drewniany kościół św. Wincentego à Paulo oraz miejsce pochówku kardynała Aleksandra Kakowskiego. Znajdują się tu również groby wybitnych postaci życia publicznego, takich jak Roman Dmowski – jeden z ojców niepodległości Polski, oraz znany artysta Mieczysław Fogg, związany z Bródnem do końca życia.

Grob Mieczysława i Ireny Fogg na Cmentarzu Brodnowskim — Grób Mieczysława i Ireny Fogg na Cmentarzu Bródnowskim (źródło: Wikipedia)

Aleja Szeroka to druga najważniejsza arteria cmentarza. Przecina Aleję Główną na wysokości jej środkowego odcinka i prowadzi od bramy VII, położonej przy ul. Odrowąża, do bramy IV. Jej znaczenie komunikacyjne wzrosło szczególnie po rozbudowie północno-zachodniej części nekropolii.

Trzecia z głównych osi to Aleja Lipowa, która biegnie od tzw. „nowej” bramy III do Alei Szerokiej. Otoczona charakterystycznymi drzewami lipowymi, aleja ta tworzy naturalny korytarz zieleni i spokoju, ceniony przez odwiedzających. Jej układ przestrzenny jest typowy dla modernistycznych rozwiązań cmentarnych, łączących funkcjonalność z estetyką.

Wyjątkowo uporządkowany układ alei sprawia, że Cmentarz Bródzieński zachowuje przejrzystość, mimo ogromnych rozmiarów. Każda z głównych arterii pełni również funkcję symboliczną – stanowiąc swoistą oś pamięci narodowej i miejsca refleksji nad historią miasta.

Kwatera Żołnierzy Radzieckich na Cmentarzu Bródnowskim

W obrębie Cmentarza Bródnowskiego, w kwaterze oznaczonej jako 43G/H, znajduje się szczególne miejsce pamięci – Cmentarz Żołnierzy Radzieckich. Wydzielona kwatera jest miejscem pochówku 279 żołnierzy Armii Czerwonej, którzy polegli podczas walk o Warszawę w latach 1944–1945, a konkretnie w czasie ciężkich starć na Pradze we wrześniu 1944 roku. Wielu z nich zginęło bezpośrednio na froncie, inni zmarli z ran w szpitalach wojskowych zorganizowanych po wkroczeniu Sowietów do miasta.

Kwatera Żołnierzy Armii Czerwonej na Bródnie (źródło: Wikipedia)

Centrum kwatery zajmuje charakterystyczny pomnik – wysoki obelisk z postacią czerwonoarmisty. Otaczają go indywidualne i zbiorowe mogiły poległych. Monument opatrzono napisem: „Wieczna chwała bohaterskim żołnierzom niezwyciężonej Armii Radzieckiej poległym w bojach o wyzwolenie Polski i naszej stolicy, Warszawy”. Pomnik ten, choć powstał w trudnym politycznie czasie, do dziś przypomina o złożonym dziedzictwie II wojny światowej na ziemiach polskich.

Wśród pochowanych żołnierzy znajduje się m.in. kapitan Siergiej Kisielow – pochodzący z Krymu pilot myśliwski, odznaczony najwyższymi sowieckimi wyróżnieniami: tytułem Bohatera ZSRR oraz Orderem Lenina. Zginął w 1945 roku, a jego pochówek na Cmentarzu na Bródnie stał się jednym z symbolicznych akcentów obecności Armii Czerwonej w Warszawie.

Miejsce to zyskało dodatkowy rozgłos w 2011 roku, kiedy historycy odkryli, że niski mur otaczający kwaterę został wykonany z macew – nagrobków pochodzących z nieodległego cmentarza żydowskiego na Bródnie, zdewastowanego przez Niemców podczas okupacji. Niektóre z kamieni zachowały czytelne napisy w języku hebrajskim. Po ujawnieniu sprawy macewy – zgodnie z decyzją rabinicznej komisji – zostały zabezpieczone i przeniesione z powrotem na teren kirkutu, gdzie obecnie tworzą część lapidarium.

Kolumbarium na Cmentarzu Bródnowskim

W 2021 roku na terenie Cmentarza Bródnowskiego powstało pierwsze w jego historii kolumbarium – nowoczesna budowla przeznaczona do przechowywania urn z Prochami Osób Zmarłych. Jest to odpowiedź na rosnące zapotrzebowanie mieszkańców Warszawy na pochówki urnowe, wynikające z coraz częściej wybieranej formy kremacji. Kolumbarium znajduje się przy parkanie od strony ulicy św. Wincentego, w pobliżu głównej bramy, w obrębie kwatery 116.

Nowo powstała konstrukcja mieści 1530 nisz urnowych, z których każda może pomieścić do czterech standardowych urn. Obiekt został wzniesiony ze środków własnych cmentarza i stanowi istotny krok w kierunku modernizacji i rozwoju Cmentarza Bródzieńskiego. Budowla ma formę prostopadłościennej ściany, co nawiązuje do tradycyjnych rozwiązań architektonicznych znanych już w starożytnym Rzymie, gdzie kolumbaria były powszechną formą pochówku w miastach.

Kolumbarium na Cmentarzu Brodnowski – źródło: cmentarz-brodnowski.pl

Powstanie kolumbarium wpisuje się w szerszy plan dostosowania infrastruktury cmentarnej do współczesnych potrzeb – zarówno duchowych, jak i praktycznych. Obok istniejącej konstrukcji zaplanowano możliwość dobudowania kolejnego, bliźniaczego obiektu o tej samej pojemności. Co więcej, rozważane są również inne lokalizacje dla podobnych inwestycji, w tym na filialnym cmentarzu w Marysinie Wawerskim. Realizacja tych planów uzależniona będzie od dostępnych środków oraz bieżącego zainteresowania rodzin Osób Zmarłych.

Obecnie możliwe jest już wykupienie niszy w kolumbarium. Taka forma pochówku połączonego z kremacją pozwala na godne i trwałe upamiętnienie Bliskich Zmarłych, przy jednoczesnym oszczędnym wykorzystaniu przestrzeni cmentarnej – co ma szczególne znaczenie w kontekście dużej liczby pochówków na Cmentarzu na Bródnie.

Znane osoby pochowane na Cmentarzu Bórdzieńskim

Na Cmentarzu Bródnowskim spoczywa wiele wybitnych postaci, które odegrały znaczącą rolę w historii Polski. Oto 15 najbardziej rozpoznawalnych osób pochowanych na tej nekropolii:

Roman Dmowski – polityk, publicysta, współtwórca polskiej niepodległości, jeden z ojców II Rzeczypospolitej, lider obozu narodowego.
Henryk Jerzy Chmielewski „Papcio Chmiel” – grafik, rysownik i autor kultowej serii komiksów „Tytus, Romek i A’Tomek”, powstaniec warszawski.
Mieczysław Fogg – piosenkarz i popularyzator muzyki rozrywkowej, legenda polskiej sceny przed- i powojennej, związany z Bródnem przez całe życie.
Tony Halik – podróżnik, dziennikarz, autor programów telewizyjnych i książek podróżniczych, popularyzator wiedzy o świecie.
Halina Konopacka – lekkoatletka, pierwsza polska złota medalistka olimpijska (Paryż 1928), jedna z ikon polskiego sportu.
Paweł Nowisz – aktor teatralny, filmowy i telewizyjny, znany z wielu popularnych produkcji, m.in. „Ranczo” czy „Dom z papieru: Polska wersja”.
Jerzy Matuszkiewicz – kompozytor, klarnecista jazzowy, autor muzyki do takich seriali jak „Stawka większa niż życie”, „Czterdziestolatek”, „Alternatywy 4”.
Seweryna Szmaglewska – pisarka, autorka „Dymów nad Birkenau” i książek dla młodzieży, m.in. „Czarne stopy”, świadek w procesie norymberskim.
Franciszek Brodniewicz – aktor filmowy i teatralny, gwiazda kina przedwojennego.
Łucja Prus – piosenkarka, znana z przebojów lat 60. i 70., m.in. „Nic dwa razy się nie zdarza”.
Jerzy Łapiński – aktor teatralny i dubbingowy, znany m.in. jako głos Corneliusa Fudge’a w serii filmów o Harrym Potterze.
Barbara Rylska – aktorka filmowa, pamiętna Basia z filmu „Pan Wołodyjowski”.
Maciej Parowski – redaktor, pisarz i promotor polskiej fantastyki naukowej, redaktor naczelny magazynu „Nowa Fantastyka”.
Piotr Pawłowski – działacz społeczny, założyciel Fundacji Integracja, inicjator wielu kampanii na rzecz osób z niepełnosprawnościami.
Paweł Zarzeczny – barwny i kontrowersyjny dziennikarz sportowy, znany z felietonów, wystąpień medialnych i dużej wiedzy o futbolu.

Miejsce pierwszego pochówku na cmentarzu (1884) – nagrobek Marii Skibniewskiej (źródło: Wikipedia)

Cmentarz Bródnowski – ciekawostki

Cmentarz Bródnowski to nie tylko jedna z największych nekropolii w Polsce, ale również miejsce pełne niezwykłych historii, detali i symboli. Oto kilka mniej znanych, a interesujących faktów związanych z Cmentarzem na Bródnie:

Największa nekropolia Warszawy – pod względem liczby pochowanych osób Cmentarz Bródzieński przewyższa nawet Stare Powązki. Szacuje się, że spoczywa tu ponad 1,2 miliona osób.
Kościół z drewna Kolumny Zygmunta – drewniany kościół św. Wincentego à Paulo wzniesiono w 1888 roku z drewna pochodzącego z rusztowań używanych przy remoncie Kolumny Zygmunta w latach 1885–1887.
Znicze pod figurą Matki Bożej – przy Alei Głównej znajduje się figura Matki Bożej, znana jako „Bródnowska”. Od lat mieszkańcy zapalają przed nią znicze dla tych Bliskich, których miejsce pochówku jest nieznane. Tradycja ta nasiliła się po II wojnie światowej.
Macewy w murze – w 2011 roku odkryto, że murek otaczający Kwaterę Żołnierzy Radzieckich zbudowano z macew – żydowskich nagrobków z cmentarza na Bródnie, zdewastowanego w czasie okupacji. Kamienie zostały zabezpieczone i przeniesione na teren kirkutu, gdzie tworzą dziś lapidarium.
„Bar pod Trupkiem” – naprzeciwko głównej bramy cmentarza przez wiele lat funkcjonowała restauracja „Krańcowa”, w której urządzano stypy. Mieszkańcy Warszawy nazywali ją żartobliwie „Barem pod Trupkiem”. Została zlikwidowana w 1967 roku, a budynek rozebrano rok później.
Cmentarz Bródnowski na filmach – nekropolia była wykorzystywana jako plener filmowy w wielu polskich produkcjach. Jej rozległe aleje i różnorodne groby często stanowią tło dla scen refleksyjnych lub historycznych.